«حقوق متهم در قوانین ایران چیست؟» این سؤال با توجه به وضعیت ایران، دلیلی شد تا دو دانش‌آموخته حقوق که سابقه وکالت بسیاری از پرونده‌های قضایی متهمان سیاسی و عقیدتی را برعهده داشته‌اند با نگارش جزوه‌ای در قالب پرسش و پاسخ، به خوانندگان این جزوه بگویند که به‌هنگام احضار یا بازداشت چه حقوقی دارند.
جزوه «حقوق متهم در قوانین ایران» به‌عنوان جزوه آموزشی «کانون مدافعان حقوق بشر» توسط این دو دانش‌آموخته حقوق، با هدف آشناساختن شهروندان با حقوق‌شان تنظیم و نگارش یافته است.
شهروندان می‌توانند برای آگاهی از حقوقشان به‌هنگام احضار و بازداشت، موضوع‌های مختلف در این‌خصوص را در این جزوه آموزشی که روزهای دوشنبه، چهارشنبه و جمعه در سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود را مطالعه کنند.
عبدالفتاح سلطانی، عضو شورای عالی کانون مدافعان حقوق بشر و وکیل دادگستری اینک دوران محکومیت خود را در زندان می‌گذراند.
آقای سلطانی و خانم پراکند که در کنار سابقه وکالت، خود نیز به‌عنوان متهم، تجربه بازداشت داشته و با احکام قضایی نیز به زندان محکوم شده‌اند، پس از نگارش مقدمه‌ای کوتاه برای جزوه «حقوق متهم در قوانین ایران»، به موضوعات مختلفی چون کیستی متهم، چیستی جرم، حقوق متهم در جرائم مشهود و غیر مشهود، حق استفاده از وکیل و ضرورت وجود دادگاه صالح پرداخته‌اند.
اینک بخش اول آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که براساس قانون جدید آیین دادرسی کیفری تدوین شده است، توسط سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود تا شهروندان بدانند که از چه حقوقی به‌هنگام احضار یا بازداشت برخوردار هستند.

حقوق متهم در قوانین ایران
مقدمه
دادرسی عادلانه یکی از ارکان اساسی برای سنجش دموکراسی در یک کشور است. نحوه برخورد با متهم و تضمین روند عادلانه و صحیح دادرسی در قوانین و استانداردهای بین المللی به صراحت بیان شده است. در قانون اساسی، قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مجازات اسلامی ایران نیز اصول و مقرراتی جهت تضمین حقوق متهم و دادرسی عادلانه پیش بینی شده است. در این نوشته شما را با حقوق متهم در قوانین ایران آشنا می کنیم. به شما می گوییم:
در بازجوئی ها و محاکمات کیفری چه باید کرد؟ متهم چه حقوقی دارد و مراجع و مقامات قضائی و انتظامی چه وظایفی دارند؟
امید است این جزوه کوچک بمنزله ابزاری باشد که فعالین مدنی و سیاسی را در برخورد با بازجویان و بازپرسان و قضات دادگستری یاری نماید و آنها را از افتادن در چاهی بازدارد که بازجویان با فریب و نیرنگ حفر می کنند. البته توصیه اکید ما این است که حتی اگر تمامی مقررات آئین دادرسی کیفری را بخوبی بدانیم و به همه حقوق دفاعی مان آشنا باشیم، بی‌نیاز از استفاده از خدمات وکیل دادگستری نیستیم. توصیه می شود در تمامی مراحل از خدمات وکیل دادگستری استفاده شود.

تعریف متهم
متهم کیست و چه فرقی با محکوم دارد؟
متهم در حقوق جزا به کسی اطلاق می شود كه گمان برود كار مجرمانه ای انجام داده است، ولی هنوز ثابت نشده كه آن كار مجرمانه را او انجام داده است. چون اگر ثابت شود كه عمل مجرمانه ای انجام داده، در اين صورت به او متهم نمی گويند، بلكه مجرم خواهند گفت.
مثال: قتلی اتفاق افتاده و شخصی را به عنوان مظنون به قتل متهم كرده اند. چون پرونده اش درمرحله ای است که هنوز ثابت نشده كه اين شخص قتل را انجام داده است يا نه، در اين مرحله به او عنوان متهم می دهند نه مجرم . به عبارت ديگر متهم كسی است كه گمان می رود ارتكاب بزه از ناحيه وی صورت گرفته است و اثبات اتهام گناه كار بودن او نيز به عهده كسی است كه او را متهم كرده است. اين طور نيست كه متهم خودش مكلف به اثبات بی گناهی خودش باشد؛ زيرا هم در قوانين بين المللی مورد پذيرش ايران از جمله اعلاميه جهانی حقوق بشر و ميثاق بين المللی حقوق مدنی و سياسی و هم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران و هم در قانون آئین دادرسی کیفری اصل بر اين است كه همه بي گناه هستند، مگر كسي كه طبق مقررات قانوني و با دلائلي كه قانون آن ها را معتبر مي داند و در يك دادگاه عادلانه و بي طرف گناه كار بودن او ثابت شود.
بنابراين به صرف وجود گمان و ترديد بر اين كه جرمی توسط كسی ارتكاب يافته است نمي توان آن شخص را به عنوان مجرم تلقي و معرفي كرد.
مثال: در يك ساختمان چهار طبقه ي چهار واحدي كه همه مالكين داراي خودرو هستند، دزدی شبانه با باز كردن قفل در پاركينگ، وارد پاركينگ شده و لوازم قيمتي تمام خودروها به جز يكي از آن ها را به سرقت مي برد. در اين مرحله مراجع تحقيق و دادگاه بايد در نهايت بي طرفي و با فرض بي گناه بودن متهم، با تحقيق از وي و بررسي مدارك و دلائل موجود، داوري و قضاوت كنند. به همين جهت و براي اينكه متهم بتواند دفاع قابل قبولي از خود ارائه دهد و دادگاه هم با رعايت بي طرفي به حقيقت برسد.
آیا متهم باید بی گناهی اش را ثابت کند؟
قانون گذار حقوقي را براي متهم در نظر گرفته است. از جمله اين كه هر كس شكايتي عليه ديگري مي كند، بايد شكايت او مستدل باشد. شاکی دو گونه دليل بايد ارائه دهد
۱.دلائل اثبات اين مطلب كه جرمي واقع شده؛
۲.اين كه جرم واقع شده را ”متهم“ انجام داده است .
در واقع دادسرا حق ندارد به شكايتي كه بدون ارائه مدرك و دليل اقامه شود و دلائل كافی برای احضار متهم و تحقيق از او وجود نداشته باشد، ترتيب اثر دهد و كسي را به عنوان متهم احضار و از او تحقيق كند.
پس تكليف ارائه دليل و اثبات گناه كار بودن متهم به عهده شاكی است و نه خود متهم. در مورد سرقت لوازم خودرو همسايگان از پاركينگ و متهم شدن يكي از آن ها ( به صرف به سرقت نرفتن لوازم خودروي او) دليل كافی برای ورود به اتهام نيست، بلكه فقط ايجاد ظن و گمان مي كند. همسايه ها بايد دلائل خود را به همراه شكايت شان به مرجع قضايي ارائه كنند، وگرنه هيچ كس نمي تواند بدون دليل كسي را در مظان اتهام قرار دهد.
مثال: اگر همسايه ای كه متهم شده پيش از اين به جرم سرقت محكوم شده يا همسايه ها ديده باشند كه او از پاركينگ خارج مي شود يا كسي از همسايه ها وسيله اي از وسائل خودروهاي به سرقت رفته را در دست او ديده باشد، در اين صورت مي توان شخص مظنون را مورد بازجويي قرار داد. به غير از اين شروع به تحقيق از كسي كه هيچ قرينه يا دلايلي عليه او نيست امري غير قانوني تلقي مي شود. وضع اين مقررات سخت گيرانه بدين منظور است كه مبادا بي گناهي بي جهت در معرض اتهام قرار گرفته و يا بي جهت محكوم و يا گناه كاري بيش از آن چه قانون تعيين كرده، مجازات شود.

انواع جرائم
جرم چیست و چند دسته است؟
از يك نظر و با يك تقسيم بندی كلي، جرائم دو دسته هستند:
الف-جرائم مشهود؛
ب-جرائم غير مشهود.
الف- جرائم مشهود:
طبق قانون جرائم مشهود جرائمي هستند كه داراي يك يا چند ويژگي زير هستند:
۱. جرائمي كه در برابر چشمان ضابطان دادگستری اتفاق می افتند. برای مثال در خيابان درگيری صورت می گيرد و یک مامور نيروی انتظامی مي بيند كه خسرو با چاقو به مهران حمله كرده و به او ضربه ای مي زند. در اين صورت مي گويند«جرم مشهود» است. چون مامور نيروی انتظامی خودش خسرو را در حال مجروح کردن مهران دیده است و به اصطلاح شاهد وقوع جرم بوده است.
۲. جرائمی كه بلافاصله بعد از وقوع آن ها مامورين در محل حاضر شده و آثار وعلائم وقوع جرم را مشاهده می كنند. مثل اين كه بعد از نزاعی كه بين خسرو و مهران در گرفته است مامورين انتظامی برسند وببينند كه خسرو چاقويی در دست دارد كه خون آلود است و مهران هم با چاقو زخمي شده، محل زخم در حال خون ريزي است و مهران بی حال يا بی هوش افتاده است. در اين جا آثار وقوع جرم مثل زخمی بودن مهران و علائم آن مانند وجود چاقويی خونی در دست خسرو می تواند دليل وقوع جرم باشد كه چون مامورين آن را در دست خسرو می بینند جرم مشهود ناميده می شود .
۳. جرائمي كه در يك محيط بسته مثل خانه يا محل كار اتفاق افتاده است و مامورين با خبر شده و در آن جا حاضر شده اند. صاحب خانه يا صاحب كار به مامورين اجازه مي دهد كه وارد محل شده و آثار و علائم وقوع جرم را ببينند.
مثال: در داخل منزل بين زن وشوهر درگيري صورت مي گيرد. فرض کنیم زن و شوهر هم ديگر را مورد ضرب و جرح قرار داده اند. يكي از آن ها پليس را خبر كرده و در منزل را به روي پليس باز مي كند تا آثار درگيري و ضرب و جرح را مشاهده كنند. در اين صورت هم جرم اتفاق افتاده ”جرم مشهود“ ناميده مي شود.
۴. مواردی که شخصي مورد حمله قرار گرفته و آسيبي ديده است وخودش فرد مهاجم را به عنوان متهم معرفي مي كند.
مثال: در درگيري بين خسرو ومهران، مهران زخمی می شود. مأمورین به محل حادثه می رسند و فردی را می بینند که چاقوئی آغشته به خون در دستش است. مأمورین در صدد دستگیری او بر می آیند. اما مهران که زخمی شده ولی به هوش است، خودش به مامورين می گويد شخصي كه چاقو در دست دارد او را نزده، ولي خسرو كه در حال فرار است او را مضروب كرده است. این مورد هم از موارد“جرم مشهود“به شمار مي آيد .
وقتي كه جرمي اتفاق افتاده و متهم آن ولگرد است و به طور كلي تمامي جرائمي كه توسط افراد ولگرد (كساني كه محل سكونت يا محل كار معيني ندارند) صورت مي گيرد«جرم مشهود» تلقي مي شوند.

جرائم غیر مشهود:
جرائم غير مشهود جرائمي هستند كه هيچ يك از ويژگي هاي مربوط به جرائم مشهود را ندارند. در واقع جرائمي هستند كه در خفا و دور از چشم مامورين يا انظار عمومي واقع مي شوند. در اصل این جرائم با شكايت شاكي خصوصي يا دادستان مطرح مي شوند.
فايده تشخيص جرائم مشهود و غير مشهود و جدا كردن آن ها از يكديگر در چيست؟
یکی از فرق های تشخیص جرایم مشهود از غیر مشهود در نحوه برخورد ضابطان دادگستری یا مأمورین با متهم است. در جرائم مشهود كه بدون شكايت شاكی خصوصی يا دادستان مطرح مي شوند و مأمورين به طور مستقيم در جريان وقوع آن ها قرار مي گيرند، مأمورین مي توانند بدون دستور مقام قضايی نسبت به دستگيری و جلب متهم و هدايت او به كلانتری اقدام كنند. اما در جرائم غير مشهود كه مامورين به طور مستقيم در جريان وقوع آن ها قرار نمی گيرند و با شكايت شاكی خصوصي يا دادستان مطرح می شوند، مامورين حق ندارند بدون دستور مقام قضايی اقدام كنند. در اين گونه موارد برای دخالت و اقدام مامورين لازم است كه یک مقام صالح قضايی (مثل بازپرس يا داديار و يا قاضی دادگاه) و در برخی مواقع دادستان، دستور اقدام دهد.