عبدالفتاح سلطانی و مهناز پراکند، دو دانش‌آموخته حقوق در بخش دوم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به حقوق متهم در جرائم مشهود و غیر مشهود پرداخته‌اند.
آقای سلطانی و خانم پراکند که سابقه وکالت بسیاری از پرونده‌های سیاسی و عقیدتی را برعهده داشته‌اند در بخش اول آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به کیستی متهم و چیستی جرم پرداختند.
تببین «حقوق متهم در قوانین ایران» در چند بخش و در قالب پرسش و پاسخ، با هدف آشناساختن شهروندان با حقوق‌شان به‌عنوان جزوه آموزشی «کانون مدافعان حقوق بشر» توسط این دو دانش‌آموخته حقوق منتشر می‌شود.
شهروندان می‌توانند برای آگاهی از حقوقشان به‌هنگام احضار و بازداشت، موضوع‌های مختلف در این‌خصوص را در این جزوه آموزشی که روزهای دوشنبه، چهارشنبه و جمعه در سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود، مطالعه کنند.
عبدالفتاح سلطانی، عضو شورای عالی کانون مدافعان حقوق بشر و وکیل دادگستری اینک دوران محکومیت خود را در زندان می‌گذراند.
اینک بخش دوم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که براساس قانون جدید آیین دادرسی کیفری تدوین شده است، توسط سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود.
حقوق متهم در جرائم مشهود :
گفته شد كه در اين جرائم مامورين مي توانند بدون دستور مقام قضايی متهم را دستگير و به كلانتری محل هدايت كنند. البته فقط مأمورانی می توانند د جرائم مشهود دخالت کرده و متهم را دستگیر کنند که ضابط دادگستری هستند. ضابطان دادگستری دو دسته هستند:
دسته اول ضابطان عام دادگستری نامیده می شوند که شامل فرماندهان، افسران و درجه داران نیروی انتظامی است و آموزش لازم را در این زمینه می بینند.
دسته دوم ضابطان خاص نامیده می شوند و آنها مقامات و مأمورانی هستند که به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محوله ضابط محسوب می شوند. مثل رؤسا، معاونان و مأموران زندان نسبت به امور زندانیان. مأمورین وزارت اطلاعات یا اطلاعات سپاه یا بسیج سپاه و همچنین مأمورین سایر نیروهای مسلح که در موارد خاص وظایف ضابطان دادگستری به آنها محول شود.
همه ضابطان دادگستری باید دوره های آموزشی مربوط به ضابطیت را گذرانده و کارت ویژه ضابط دادگستری را داشته باشند.
حقوق متهم در جرائم مشهود که ضابطان دادگستری بدون دستور قضائی اقدام به دستگیری متهم می کنند:
۱. مامورين مربوطه در همان محل، صورت جلسه ای تنظيم و آن را به امضای حاضرين و متهم رسانده و با تهيه گزارشی مراتب دستگيری و تحويل متهم به كلانتری را اعلام می كنند و گرنه هيچ يك از مراجع انتظامی (يعني پاسگاه های كلانتری) حق ندارند متهمی را بدون صورت جلسه و گزارش و امضای مامور مربوطه به كلانتری تحويل بگیرند و اگر اين طور شود، هم مامور مزبور مرتكب تخلف شده است و هم مرجع انتظامی كه متهم را بدون گزارش تحويل گرفته، تخلف كرده است.
۲. ضابطان حق ندارند که متهم را بدون دستور دادستان یا هر مقام قضائی دیگر در کلانتری تحت نظر نگه دارند. به همین دلیل بعد از اين كه متهم به کلانتری یا مرجع انتظامی تحویل شد، بلافاصله پرونده ای بنام او تشکیل و کتبا نوع اتهام و دلایل آن به او ابلاغ و تفهیم می شود و بعد هم به فوریت جریان را به دادستان گزارش می کنند تا دادستان تکلیف متهم را تعیین کند.
بعد از اینکه دادستان گزارش کلانتری را دریافت و بررسی کرد دو وضعیت پیش می آید:
الف- نظر دادستان بر این است که تحقیقات کامل است و نیازی به تکمیل و ادامه حضور متهم در مرجع انتظامی نیست. در این صورت بنا به نوع اتهام و دلایل موجود، یا دستور بازداشت متهم را صادر می کند و او را به یکی از بازداشتگاه های رسمی و قانونی سازمان زندانها می فرستد. یا اینکه او را با یکی از قرارهای تأمین کیفری مثل کفالت (ضامن) یا وثیقه آزاد می کند.
ب- نظر دادستان بر این است که تحقیقات باید کامل شود. در این صورت دستور می دهد که متهم در مرجع انتظامی تحت نظر باشد و تحقیقاتی که برای تکمیل پرونده لازم است انجام شود. در این صورت مدت تحت نظر متهم فقط ۲۴ ساعت است. یعنی مرجع انتظامی نمی تواند به عنوان تحت نظر بودن متهم و یا تکمیل تحقیقات، متهم را بیشتر از ۲۴ ساعت در کلانتری یا تحت نظر نگه دارد. با تمام شدن حداکثر ۲۴ ساعت مهلت تحت نظر، کلانتری گزارشی تهیه و متهم را همراه با پرونده به دادسرا اعزام می کند.
سوم- ضابطین دادگستری یا مامورين نيروی انتظامی كه شاهد وقوع جرم مشهودی هستند و به تبع آن متهمی را دستگير و به كلانتری هدايت می كنند، حق ندارند هيچ گونه تعرض يا توهينی نسبت به او روا دارند و اگر هرگونه توهينی نسبت به متهم مرتكب شوند و يا او را مورد ضرب و جرح قرار دهند، متهم مي تواند از مامورين مربوطه شكايت كند.
۴. ضابطین یا مراجع انتظامی حق ندارند برای آزادی متهم ضامن بخواهند یا وثیقه بگیرند.
۵. اگرضابطین دادگستری شخصی را در روز تعطیل یا در شب و خارج از وقت اداری دستگیر کنند، در این صورت حداکثر ظرف یک ساعت گزارش دستگیری او و علت آن را به دادستان یا قاضی کشیک اطلاع می دهند. در این گزارش باید اسم و مشخصات سجلی، شغل، نشانی و علت تحت نظر قرار گرفتن او قید می شود و موضوع به قاضی کشیک یا دادستان اعلام می شود. دادستان یا قاضی کشیک مکلف است که موضوع را بررسی و تکلیف متهم را روشن کند.
۶. به محض اینکه متهم تحت نظر قرار می گیرد، حق دارد از خدمات وکیل مورد اعتماد خود استفاده کند. ضابطان بر اساس وظیفه قانونی شان کتبا حقوق قانونی متهم مثل حق درخواست جبران خسارت و بهره مندی از خدمات مشاوره ای موجود و حق داشتن وکیل را به متهم اعلام می کنند. متهم برگه اعلام حقوق قانونی و حق داشتن وکیل را می خواند و زیر آن را امضا می کند. یک نسخه از این برگه به متهم داده می شود و یک نسخه دیگر آن به عنوان رسید در پرونده می ماند. وکیل متهم می تواند از همان اولین ساعت تحت نظر بودن و در هنگام تحقیقات همراه متهم باشد.
۷. در مرجع انتظامی یا هر مرجع قانونی که متهم در آنجا تحت نظر یا بازداشت است، متهم می تواند با استفاده از تلفن یا هر وسیله ممکن دیگر به خانواده یا بستگانش اطلاع دهد که توسط چه کسانی بازداشت شده و در کجا تحت نظر است.
۸. متهمی که تحت نظر قرار می گیرد یا هر یک از بستگان نزدیک او حق دارد از دادستان بخواهد که توسط یکی از پزشکان تعیین شده توسط دادستان معاینه کامل شده و گواهی پزشک در پرونده اش ثبت و ضبط شود.
حقوق متهم در جرائم غير مشهود
در جرائم غیر مشهود، متهم چه حقوقی دارد؟
الف- احضار متهم به مرجع قضائی
در مورد متهمين جرائم غير مشهود، که پرونده در دادسرا مطرح و به یکی از شعب بازپرسی ارجاع می شود، متهم ابتدا با دریافت احضاریه ای از طرف بازپرس از جریان پرونده علیه خود مطلع می شود. در احضاریه که نام و نام خانوادگی او روی آن نوشته شده، به او اعلام می شود که می بایست ظرف مدت معینی خود را بعنوان متهم به بازپرسی معرفی کند و به سؤالات بازپرس پاسخ دهد. در احضاریه تصریح می شود که او حق دارد در مراحل انجام تحقیقات همراه با وکیلش در بازپرسی یا دادیاری درجرائم سبک حاضر شود. همچنین در احضاریه قید می شود که نتیجه عدم حضور متهم در موعد مقرر و بدون عذر موجه، جلب است. یعنی اگر متهم در روز آخر مهلت تعیین شده در احضاریه در بازپرسی حاضر نشود و عذر موجهی هم مثل بیماری یا هر دلیل دیگری که خارج از اراده و خواست اوست، نداشته باشد، بازپرس می تواند دستور جلب او را صادر کند. مدت زمانی که در احضاریه برای حضور متهم در بازپرسی یا دادیاری تعیین می شود نباید کمتر از ۵ روز باشد. یعنی بازپرس یا دادیار نمی تواند متهم را به بازپرسی یا دادیاری احضار کند و در آن بنویسد که مثلا « ظرف یکی دو روز آینده در بازپرسی یا دادیاری حاضر شوید» یا بنویسد « به محض دریافت احضاریه همراه با مأمور مربوطه دربازپرسی یا دادیاری حاضر شوید». اینگونه احضاریه ماهیتا حکم برگ جلب را دارد هر چند که عنوانش احضاریه باشد. چرا که یکی از دلایل ارسال احضاریه این است که به متهم فرصت داده شود تا به خواست و اراده خودش و به تشخیص خود در فاصله زمانی مناسبی که تعیین شده به بازپرسی مراجعه کند و اگر قصد مشورت با وکیلی را دارد بتواند در فاصله زمانی تعیین شده به وکیل مراجعه و از او مشورت بگیرد یا با او قرارداد وکالت را قبل از حضور در بازپرسی تنظیم کند.
مأمور ابلاغ حق ندارد که از متهم بخواهد زمان حضورش در بازپرسی را در نسخه اول احضاریه - که به بازپرسی بر می گردد- اعلام کند و متهم هم چنین تکلیفی ندارد.
ب- جلب یا دستگیری متهم
تحت چه شرایطی متهم جلب می شود؟
دستگيری و يا جلب متهم فقط با دستور و حكم خاص قضايی صورت مي گيرد و این طور نیست که مقام قضايی در صدور جلب يا دستگيری متهم مختار و آزاد اشد. او برای صدور برگ جلب یا دستگیری متهم مقيد به قيودی است كه قانون گذار برای صدور آن قائل شده است. از جمله اين كه قاضی نمی تواند بدون وجود دلائل كافی متهمی را حتی احضار كند چه برسد به اينكه او را جلب كند. بنابراين در جرائم غير مشهود، احضار و جلب و دستگيری متهم بدون حكم مخصوص مقام قضايی و بدون دلایل کافی خلاف قانون است و می توان ازمقام قضائی مربوطه شکایت کرد.
پرونده هائی که در دادسرا مطرح می شوند یا مبتنی بر گزارش مأمورین و ضابطین دادگستری، یا شكايات شاکیان خصوصی است. بعد از اینکه پرونده ای در دادسرا مطرح و براي انجام تحقيقات به يك شعبه بازپرسی، يا دادياری يا دادگاه فرستاده شد، بازپرس يا داديار و يا قاضی مربوطه دلائل شكايت را بررسی می کند و در صورتی كه تشخیص دهد دلائلی که در پرونده هست، برای طرح شکایت و ورود اتهام به متهم كافی است متهم را به وسيله ابلاغ احضاريه ای به داسرا يا دادگاه احضار می کند و اگر متهم در موعد مقرر در بازپرسی حاضر نشود، حکم جلب او را صادر می کند. احضار مدت برای دفعات بعد می تواند از طریق سامانه های رایانه ای و مخابراتی مثل ایمیل، ارتباط تصویری از راه دور و تلفن هم صورت گیرد.
در برخی موارد بازپرس یا قاضی پرونده می تواند ابتدا به ساکن و بدون احضار متهم به بازپرسی، دستور جلب او را بدهد.
مثال: آقای كريم شكايت می كند كه مستاجرش آپارتمانی را كه از او اجاره كرده به مركز فساد تبديل كرده و دلائل كافی هم برای اثبات اين ادعای خود ارائه می كند و بنا به دلایل متعددی احتمال فرار متهم هم وجود دارد. در اين صورت اگر قاضی دستور جلب او را بدهد بايد در همان برگ جلب به طور مشخص اسم متهم و ساير مشخصات او را قيد كند تا به اشتباه كس ديگری دستگير نشود. قاضی حق ندارد كه در برگه جلب بنويسد هر كسی كه آن خانه را به مركز فساد تبديل كرده جلب و دستگير شود. اين چنين برگ جلبی اعتبار قانونی ندارد چون بر خلاف حكم قانون گذار است.
نکته: دادستان یا هیچ مقام قضائی دیگر حق ندارد در برگ جلب بنویسد هرکس که در تظاهرات یا اغتشاشات شرکت داشته جلب و دستگیر شود. این نحوه صدور برگ جلب خلاف قانون است و اعتبار قانونی ندارند.
حقوق متهم هنگام جلب
مأموری که متهم را جلب می کند، چه مقرراتی را باید رعایت کند؟
جلب متهم عمدتا و در وضعیت معمول توسط ضابطان عام دادگستری بعمل می آید. بطور معمول جلب متهم در مواردی صادر می شود که متهم بدون عذر موجه در موعد مقرر در احضاریه در مرجع قضائی حاضر نشود. اما قانون در مواردی هم اجازه داده است که متهم ابتدا به ساکن جلب شود.
در هر وضعیت، جلب باید در ساعاتی از روز صورت گیرد. مگر اين كه متهم بی جا و مكان باشد يا اين كه مجازات جرمی كه به او نسبت داده شده برای مثال قصاص يا اعدام یا یکی از جرایم سازمان یافته وجرایم امنیتی مثل جاسوسی باشد یا اینکه جرم از نوع تعزیری درجه ۵ به بالاتر و احتمال فرار او باشد. كه در اين صورت بدون اينكه برایش احضاريه فرستاده شود، او را جلب می كنند. توضيح اينكه اگر متهم به علت عذر موجه مانند بيماری شديد يا فوت نزديكان به رغم ابلاغ احضاريه نتواند در مرجع قضائی حضور پيدا كند در اين صورت قاضی حق جلب متهم را ندارد .
بنابراین در خصوص جلب متهم نيز قانون گذار براي متهم حقوقي در نظر گرفته است كه عبارتند از:
۱. جلب متهم بايد در روز به عمل بيايد مگر اين كه فوريت داشته باشد كه تشخيص فوريت با قاضي است. در اين صورت قاضي كه برگ جلب را به قيد فوريت صادر مي كند مكلف است موجبات فوريت و ضرورت جلب متهم در شب را در صورت جلسه درج و اعلام كند.
۲. در هنگام جلب، مامورين حق ندارند وارد منزل يا محل كار متهم شوند. مگر اينكه در برگ جلب صادره دستور ورود به محل حضور او كه در اصطلاح مخفيگاه گفته می شود، نيز صادر شده باشد.
۳. برگ جلب زمانی صادر می شود كه از قبل احضاريه ای برای متهم فرستاده شده باشد و با وجود اطلاع متهم از احضار، در حالی كه هيچ عذر موجهی هم براي عدم حضورش نداشته در بازپرسی يا دادگاه حاضر نشده باشد. مأمور جلب با در دست داشتن برگ جلب متهم او را دعوت می کند که همراهش به مرجع قضائی یا نزد بازپرس برود. اگر متهم از همراهی مأمور جلب خودداری کند، مأمور او را جلب و تحت الحفظ نزد بازپرس می برد. جلب متهم باید در روز صورت گیرد و در همان روز هم بازپرس وظیفه دارد تا به محض اینکه مأمورین متهم جلب شده را دربازپرسی حاضر کردند، تکلیف او را روشن کند. اهمیت تعیین تکلیف متهم جلب شده در همان روز تا حدی است که حتی اگر جلب متهم بعد از ساعت کاری بازپرس صورت گیرد، قاضی کشیک باید تکلیف او را روشن کند. منظور از اینکه باید تکلیف متهم روشن شود این است که نوع اتهام و دلایل آن به متهم ابلاغ و تفهیم شود و نسبت به آزادی بدون قید و شرط او تصمیم گرفته شود یا اینکه برای او قرار تأمین صادر شود.
۴. ضابطان باید بلافاصله بعد از جلب متهم او را نزد بازپرس یا دادیارببرند و در صورتی که زمانی دیرتر متهم را به بازپرسی یا دادیاری تحویل دهند باید علت تأخیر و مدت زمانی که متهم را نزد خود نگهداری کرده اند را در پرونده درج کنند. آنها حق ندارند بدون دستور بازپرس یا مقام قضائی مربوط متهم را نگه داری کنند. چنانچه به هر دلیلی بلافاصله به بازپرس یا دادیار دسترسی نداشتند باید در اولین وقت اداری او را نزد بازپرس یا دادیارببرند. زمان دستگیری متهم تا تحویل او به بازپرس یا دادیارنباید بیشتر از ۲۴ ساعت باشد.
استثنائات مربوط به شرایط عمومی برگ جلب
در چه شرایطی بازپرس می تواند دستور جلب متهم را در شب بدهد؟
تحت شرایطی ممکن است که جلب متهم در شب بعمل آید. در اینصورت اگر بازپرس یا قاضی تشخیص دهد که لازم و ضروری است که جلب متهمی در شب صورت گیرد، باید دلایل ضرورت جلب متهم در شب را قید و در پرونده درج کند. موارد ضرورت بستگی به اهمیت جرم، وضعیت متهم، کیفیت ارتکاب جرم و احتمال فرار متهم دارد.
مثال: شخصی به چندین فقره کلاهبرداری از چندین نفر متهم شده است و دلایل کافی هم برای احضار یا جلب او وجود دارد، اما همه شکات در شکایت شان قید کرده اند که او محل کار معینی ندارد و آنها فقط نشانی محل زندگی او را دارند ولی او طی روز بیرون از منزل است و فقط شبها در خانه و نزد خانواده اش است. بازپرس یا دادیارباید اول تحقیقات لازم را از شکات بعمل آورد و بعد از اینکه مطمئن شود که شکات راست می گویند، می تواند دستور دهد که او را در شب, جلب و به بازپرسی اعزام کنند.
در چه شرایطی بازپرس می تواند بدون احضار متهم دستور جلب او را بدهد؟
ممکن است که متهم بی جا و مکان باشد. در این مورد هم بازپرس ابتدا باید تحقیقات لازم را برای شناسائی محل سکونت، محل خواب یا محل کار او بعمل آورد و اگر به نتیجه نرسید، می تواند برگ جلب متهم را برای مدت معینی صادر کند و آن را در اختیار شاکی یا ضابطین دادگستری قرار دهد تا هروقت و هر جا که او را دیدند، جلب و به بازپرسی انتقال دهند.
مثال: علیه فرشته شکایت شده است که چندین فقره چک بلامحل بعنوان مدیر عامل یک شرکت سهامی خاص صادر کرده بدون آن که از مهر شرکت هم استفاده کند. از آن طرف از مدیر عاملی شرکت استعفاء داده و از شرکت خارج شده است. تنها نشانی که شاکی از او دارد، نشانی است که بانک از او دارد. اما چندین مرتبه که شاکی به آن نشانی مراجعه کرده به او گفته شده است که او از آنجا نقل مکان کرده است. در این صورت بازپرس می تواند برگ جلب او را برای مدت معینی صادر و در اختیار شاکی قرار دهد.

*بخش اول آموزش حقوق متهم در قوانین ایران را در اینجا مطالعه کنید.