عبدالفتاح سلطانی و مهناز پراکند، دو دانش‌آموخته حقوق در بخش چهارم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به موضوع لزوم رعایت حرمت و کرامت فرد دستگیر شده پرداخته‌اند.
آقای سلطانی و خانم پراکند که سابقه وکالت بسیاری از پرونده‌های سیاسی و عقیدتی را برعهده داشته‌اند در بخش اول، دوم و سوم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که هفته گذشته در سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر شد، به کیستی متهم، چیستی جرم، حقوق متهم در جرائم مشهود و غیر مشهود، و حقوق متهم پس از احضار یا جلب پرداختند.
تببین «حقوق متهم در قوانین ایران» در چند بخش و در قالب پرسش و پاسخ، با هدف آشناساختن شهروندان با حقوق‌شان به‌عنوان جزوه آموزشی «کانون مدافعان حقوق بشر» توسط این دو دانش‌آموخته حقوق منتشر می‌شود.
شهروندان می‌توانند برای آگاهی از حقوقشان به‌هنگام احضار و بازداشت، موضوع‌های مختلف در این‌خصوص را در این جزوه آموزشی که روزهای دوشنبه، چهارشنبه و جمعه در سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود، مطالعه کنند.
عبدالفتاح سلطانی، عضو شورای عالی کانون مدافعان حقوق بشر و وکیل دادگستری اینک دوران محکومیت خود را در زندان می‌گذراند.
اینک بخش چهارم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که براساس قانون جدید آیین دادرسی کیفری تدوین شده است، توسط سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود.
ث- رعايت حرمت و كرامت فرد دستگير شده
آیا بازجو می تواند متهم را تحت فشار قرار دهد؟
اعمال هرگونه شکنجه در بازجوئی ها ممنوع است. نگهداری متهم در سلول انفرادی وتحقيق و بازجويی از وی در شرايط فشار وغير عادی مثل تحقيق با چشم يا دست وپای بسته، يا تحقيق و بازجويی در شب آن هم برای مدتی طولانی به نحوی كه مانع خواب متهم شود و استفاده از کلمات توهین آمیز در بازجوئی ها خلاف مقررات قانونی است.
چه مواردی باید به دقت روی برگه بازجوئی نوشته شود؟
در بازجوئی ها تاریخ، زمان و طول مدت بازجوئی باید در اوراق صورت مجلس قید شود و به امضا یا اثر انگشت متهم برسد. پس متهم در موقع امضای برگه های صورتجلسه بازجوئی و کلا هر برگه ای که می خواهد امضا کند، باید همه آنچه که در صورتجلسه نوشته شده را بخوبی و با دقت بخواند و اگر متوجه شود که مطلبی نادرست نوشته شده از بازجو یا بازپرس بخواهد که قبل از امضا،، آن را اصلاح کند.
مثال: ممکن است بازجوئی در ساعت ۸ شب شروع و در ۱۲ شب تمام شده است اما در صورتجلسه ساعت شروع بازجوئی ۱۰ صبح و اتمام آن ۱۲ ظهر قید شود. در این صورت متهم نباید برگه بازجوئی را امضا کند تا این ایراد برطرف و زمان دقیق نوشته شود. گاهی ممکن است متهم را بازجویان تحت فشار قرار دهند که حتما باید صورتجلسه را با همان وضعیت امضاء کند. در این صورت متهم خودش زیر بازجوئی هایش ساعت صحیح شروع و اتمام بازجوئی و مدت آن را باید بنویسد وبعد آن را امضا کند در غیر این صورت نمی تواند در دادگاه ادعا کند که بازجوئی هایش در شرایط قانونی و با رعایت قوانین نبوده است.
بازجوئی از متهم باید در شرایطی بعمل آید که متهم هیچ فشاری را بر روی خود حس نکند. از این رو حتی زمانی که متهم برای تکمیل تحقیقات تحت نظر قرار می گیرد، مأمورین تحقیق ( ضابطان) باید در صورتمجلس بازجوئی علت تحت نظر بودن، تاریخ و ساعت آغاز آن، مدت بازجوئی، مدت استراحت بین دو بازجوئی و تاریخ و ساعتی را که شخص نزد قاضی معرفی شده است را قید کنند و آن را به امضا یا اثر انگشت متهم برسانند.
رعايت حرمت و كرامت انسانی همه متهمين از وظايف اساسی مامورين و متصديان تحقيق است. بنابراين مامورين و كسانی كه كار تحقيق از متهم را انجام می دهند، حق ندارند متهم را در شرايطی قرار دهند كه حرمت و كرامت انسانی او تضييع شود. بلكه تكليف دارند كه با متهم طوری رفتار كنند كه شخصيت انسانی او حفظ شود، زيرا همان طور كه گفتيم متهم كسی است كه هنوز جرم او اثبات نشده است و ممكن است كه حتی بعد از اين كه تحقيقات تمام شد حكم برائت اوصادر شود.هر چند كه اگر مجرم هم شناخته شود، باز مامورين حق ندارند با او به طور غير انسانی رفتار كنند و نيز تا زمانی كه حكم قطعی عليه كسی صادر نشده و ثابت نشده است كه مجرم بوده، هيچ يك از مقامات قضايی حق ندارند اتهام او را افشا و به آبرو وحيثيت او لطمه وارد كنند.
ج - ممنوع بودن استراق سمع و شنود مكالمه های تلفنی متهم
آیا بازجویان می توانند مکالمات متهم را شنود کنند؟
از ديگر حقوق متهمين، مصون و محفوظ بودن مكالمه های تلفنی و نوشته های آن ها از كنترل و ديد ديگران است. بدين معنی كه هيچ كس حق ندارد تلفن او را كنترل كند، مگر در مواردی که به امنیت داخلی و خارجی کشور مربوط باشد یا مواردی که برای کشف جرائم مهمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات یا حبس ابد است، لازم تشخیص داده شود. در این صورت هم باید مدت و دفعات کنترل مکالمات اشخاص تعیین شود و رئیس کل دادگستری استان هم با آن موافقت کند.
نکته: قاضی يا هيچ كس ديگر حق ندارد به منظورساختن دليل، دستور بدهد مكالمه های شخصی، شنود و كنترل شود. اگر در مورد كسی اين كار انجام شود و با كنترل و شنود تلفن كسی عليه او دليل درست كنند، چون اين دليل از راه غير قانونی به دست آمده است، از نظر قانونی معتبر نيست وكسی كه چنين دستوری داده متخلف است .
چ - تفتیش و بازرسی منزل یا اماکن بسته و تعطیل
تفتیش و بازرسی منازل یا اماکن بسته و تعطیل هم می تواند یکی از مراحل تحقیقات باشد که توسط بازپرس بعمل می آید. اما در قانون برای صدور دستور تفتیش محل شرایطی گذاشته شده که کار را برای بازپرس یا هر مقام قضائی دیگر سخت کرده است.
تفتیش محل معمولا یا برای دستگیری متهم بعمل می آید یا برای جمع آوری و ضبط آلات و ادوات و ادله ارتکاب جرم انجام می شود و وقتی هر دو این اسباب مهیا باشد، دلیلی بر تفتیش و بازرسی محل نیست. ضمن اینکه بازپرس در هنگام صدور دستور تفتیش محل باید ظن قوی داشته باشد به اینکه می تواند با انجام تفتیش و بازرسی محل به متهم یا اسباب و آلات و ادله جرم دسترسی پیدا کند.
منظور ازظن قوی این است که اگر چه بازپرس صد در صد مطمئن نیست اما از اوضاع و احوال و شواهد موجود، یقین دارد که که متهم یا دلایل جرم در محلی است که باید مورد بازرسی و تفتیش قرار گیرد.
اما از آن طرف ممکن است تفتیش محل موجب نقض حریم خصوصی متهم و خانواده اش و یا سایر اشخاصی شود که با او زندگی یا کارمی کنند. در این موارد هم بدیهی است بازپرس در صورتی مجاز به صدور دستور تفتیش محل است که دسترسی به متهم ویا کشف آلات و ادوات جرم و ادله آن مهم تر از حقوق افراد مرتبط و درگیر با این دستور باشد. به عبارت دیگرحفظ نظم عمومی و حقوق ومنافع جامعه در اولویت باشد. بنابراین بازپرس باید هنگام صدور دستور تفتیش منزل اشخاص به همه این موارد توجه داشته و در صورتجلسه ای، هم لزوم واهمیت تفتیش را و هم ظن قوی یا یقین خود بر حضور متهم یا وجود آلات و ادوات جرم را در محل قید کند.
شرایط صدوردستور تفتیش:
آیامأموران می توانند با یک دستور کلی محل زندگی یا کار اشخاص را تفتیش و بازرسی کنند؟
هیچ مقام قضائی حق ندارد یک دستور کلی برای ورود به منازل مردم یا اماکن بسته صادر کرده و تفتیش و بازرسی آنها رابخواهد. دستور تفتیش محل باید موردی و موضوعی باشد. بازپرس باید در دستور خود اسم و مشخصات متهم را واضح و روشن قید کند، زمان، دفعات ورود به محل، اموال، اماکن و نشانی آنها را تعیین کند.
آیامأمورین می توانند خودشان زمان ورود به منزل اشخاص را برای تفتیش و بازرسی تعیین کنند؟
خیر. بازرسی باید در روز بعمل آید. مگر اینکه ضرورتی اقتضا کند که بازرسی در شب صورت گیرد. در صورتی که دستور بازرسی در شب صادر می شود، بازپرس باید این ضرورت را در صورتجلسه قید و در پرونده درج کند.
منظور از روز، طلوع آفتاب تا غروب آن است و مأمورین حق ندارند قبل از طلوع آفتاب و یا بعد از غروب آن اقدام به بازرسی محل نمایند.
مثال: حسن به اتهام سرقت دستگیر می شود و او در تحقیقات بازپرسی منکر وجود اموال مسروقه نزد خودش است. اما چند نفر که بعنوان مطلع در بازپرسی حاضر شده اند، از انباری خبر می دهند که حسن اموال مسروقه را در آنجا نگهداری می کند. بازپرس با بررسی همه شواهد و قرائن یقین پیدا می کند که لازم است انباری مورد نظر مورد تفتیش و بازرسی قرار گیرد. اما با تحقیقاتی که انجام می دهد معلوم می شود آنجا در تصرف شخصی به اسم سلمان است. بازپرس دستور تفتیش محل را صادر می کند و در آن به مأمورین دستور می دهد که بازرسی باید در هنگام روز، با کسب اجازه از متصرف و در حضور او و فقط برای یک نوبت صورت گیرد و درطول بازرسی محل نیز، از ورود و خروج اشخاص جلوگیری شود. او صورت اموال مسروقه مورد ادعای شکات را ضمیمه دستورش می کند. مأمورین به محل مراجعه می کنند، خود را معرفی کرده وکارت شناسائی خود و دستور بازرسی محل را نیزبه متصرف یعنی سلمان نشان می دهند و محترمانه به او توضیح می دهند که برای تفتیش و بازرسی از محل آمده اند. سلمان در را به روی آنها باز می کند و به آنها اجازه ورود به محل را می دهد. در محل علاوه بر اموال مسروقه، اموال و از جمله اسناد و مدارک شخصی خود حسن هم موجود است. اما مأمورین بر اساس تکلیفی که دارند متعرض اموال شخصی حسن نمی شوند. آنها در بازرسی از محل فقط اموال مسروقه را شناسائی، ضبط و صورتجلسه می کنند و صورتجلسه را که در دو نسخه تهیه کرده اند به امضای سلمان می رسانند و یک نسخه از آن را هم به او تحویل می دهند.
هنگام مراجعه مأمورین به محل برخی از شکات هم در محل حضور دارند و قصد دارند که همراه با مأمورین وارد محل شوند اما سلمان از ورود آنها به محل جلوگیری می کند. شکات نمی توانند بدون اجازه متصرف وارد محل شوند.
مثالی دیگر: شهلا به اتهام اقدام علیه امنیت دربازداشت است. درحالی که او در بازداشتگاه است، مأمورین به منزل او مراجعه می کنند و بعد در گزارشی که تهیه می کنند، اعلام می کنند که چند بسته مواد مخدراز منزل او کشف شده است و با این گزارش پرونده دیگری علیه شهلا تشکیل می شود و این بار او به نگهداری و فروش مواد مخدر متهم می شود. در این پرونده نه تنها عمل مأمورین و بازپرس پرونده خلاف قانون است و شهلا می تواند از همه آنها شکایت کند، بلکه باید فورا قرار منع تعقیب شهلا نسبت به نگهداری مواد مخدر صادر شود. زیرا موضوع بازرسی منزل شهلا که به اتهام اقدام علیه امنیت در بازداشتگاه نگهداری می شود و کس دیگری هم در منزل او سکونت ندارد، از مواردی نیست که بازرسی و تفتیش منزل او فوریت داشته باشد. در واقع مأمورین با تعجیل در بازرسی محل آنهم بدون حضور هیچیک از متهم ومتصرف محل در حالی اقدام به بازرسی محل کرده اند که تنها دلیل شان برای اثبات وجود مواد مخدر در منزل شهلا، ادعای خودشان است. این رفتار آنها مصداق بارز اقدام به تحصیل دلیل از راه غیرقانونی است.
ح - اخذ آخرين دفاع
آخرین دفاع یعنی چه؟
پس از رعايت تمامي حقوق متهمين و پايان امر تحقيقات و رسيدگی، يكی ديگر از مهم ترين حقوق متهم در مرحله تحقيق و تعقيب و رسيدگی (در دادسرا و دادگاه) اخذ آخرين دفاع از متهم است كه پس از اخذ آخرين دفاع از متهم ديگر هيچ گونه ادعايی در خصوص اتهامیكه نسبت به آن، آخرين دفاع اخذ شده است پذيرفته نمی شود و به عبارت ديگر در جلسه های تحقيق و رسيدگی، متهم آخرين فردی است كه در دفاع از خود اظهاراتی را بيان می كند و بعد از اين مرحله، دادسرا با اعلام ختم تحقيقات مبادرت به صدور قرار(اعم از منع پيگرد، موقوفی تعقيب يا مجرميت) می کند و دادگاه با اعلام ختم دادرسی مبادرت به صدور قرار موقوفی تعقيب يا حكم برائت يا محكوميت می كند. به زبان ساده تر بايد گفت بعد از اينكه تحقيقات تمام و همه دلائل و مدارك شاكی بررسی و دفاعيات متهم شنيده شد، آخرين حرف را در داسرا و دادگاه متهم می زند، يعني قاضی بايد دوباره به متهم بگويد كه اتهام شما اين است (برای مثال شما متهم به كلاهبرداری هستيد) و دلائل اتهام شما اين است (برای مثال چاپ آگهی در روزنامه و اعلام اينكه دارای شركتی هستيد كه افراد را به خارج از كشور اعزام می كند و اينكه مدارك شاكی دلالت می كند كه شما از او پول گرفته ايد) حالا آخرين دفاع شما در مقابل اين اتهام و دلائل ارائه شده چيست؟ به اين می گويند اخذ آخرين دفاع كه بايد قبل از اينكه دادگاه يا داسرا آخرين تصميم را بگيرد از متهم بخواهد كه برای آخرين بار از خودش دفاع كند و بعد از آن ختم تحقيقات يا رسيدگی را اعلام كرده، رای بدهد.