عبدالفتاح سلطانی و مهناز پراکند، دو دانش‌آموخته حقوق در بخش پنجم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به موضوع حقوق متهم بازداشت‌شده پرداخته‌اند.
آقای سلطانی و خانم پراکند که سابقه وکالت بسیاری از پرونده‌های سیاسی و عقیدتی را برعهده داشته‌اند در بخش اول، دوم، سوم و چهارم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به کیستی متهم، چیستی جرم، حقوق متهم در جرائم مشهود و غیر مشهود، حقوق متهم پس از احضار یا جلب و لزوم رعایت حرمت و کرامت فرد دستگیر شده پرداختند.
تببین «حقوق متهم در قوانین ایران» در چند بخش و در قالب پرسش و پاسخ، با هدف آشناساختن شهروندان با حقوق‌شان به‌عنوان جزوه آموزشی «کانون مدافعان حقوق بشر» توسط این دو دانش‌آموخته حقوق منتشر می‌شود.
شهروندان می‌توانند برای آگاهی از حقوقشان به‌هنگام احضار و بازداشت، موضوع‌های مختلف در این‌خصوص را در این جزوه آموزشی که هفته گذشته در روزهای دوشنبه، چهارشنبه و جمعه و هفته جاری در روز دوشنبه در سایت کانون مدافعان حقوق بشر شد، مطالعه کنند.
عبدالفتاح سلطانی، عضو شورای عالی کانون مدافعان حقوق بشر و وکیل دادگستری اینک دوران محکومیت خود را در زندان می‌گذراند.
اینک بخش پنجم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که براساس قانون جدید آیین دادرسی کیفری تدوین شده است، توسط سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود.
خ- حقوق متهم بازداشت شده
متهمی که بازداشت و به بازداشتگاه اعزام می شود چه حقوقی دارد؟
منظور از متهم بازداشت شده متهمی است که با اینکه براي او قرار وثيقه و يا قرار كفالت صادر شده است، نتوانسته وثيقه را تودیع يا كفيل را معرفی كند و به همين دليل تا موقع تودیع وثيقه يا معرفی كفيل بايد در بازداشت بماند. در اين صورت مي گويند متهم به واسطه عجز از پرداخت وثيقه يا معرفی كفيل بازداشت می شود. در جرایم عادی مثل کلاهبرداری، سرقت، متهمین بازداشت شده در بازداشتگاه موقت نگهداری می شوند. مسئولان بازداشتگاه فقط باید با دستور کتبی مقامات قضائی، افراد را در بازداشتگاه پذیرش و نگهداری کنند. آنها نمی توانند افراد را بدون دستور کتبی مقامات قضائی، در بازداشتگاه پذیرش کنند. حتی اگر دستور دهنده رئیس قوه قضائیه هم باشد دستور او برای مسئولین بازداشتگاه غیر قابل اجراست. متهمین بازداشت شده بخاطر عجز از تأمین قرار، فقط برای یک ماه در بازداشتگاه موقت پذیرش و نگهداری می شوند. بعد از یک ماه چنانچه باز هم متهم قادر به تأمین قرار نباشد، یا باید بازپرس قرار او را تخفیف دهد یا اینکه او را به بازداشتگاه عمومی منتقل می کنند. البته بازپرس می تواند برای یک ماه دیگر نگهداری او را در بازداشتگاه تمدید کند در این صورت باید موافقت شورای تشخیص بازداشتگاه را کسب کند. در مدتی که متهم دربازداشتگاه موقت نگهداری می شود، می تواند از کتب، نشریات و روزنامه ها را خریداری کند و ازتلفن همراه و رایانه شخصی خود استفاده کند. او در تمام مدت بازداشت حق ملاقات با وکیل، خانواده، دوستان و آشنایان خود را دارد مگر اینکه بازپرس کتبا و صریحا او را از ملاقات با بستگان یا دیگر افراد غیر از وکیلش منع کند.
همچنین متهم بازداشت شده به متهمی گفته می شود كه براي او قرار بازداشت موقت صادر شده است و به همين دليل به بازداشتگاه فرستاده می شود.
آیا لازم است که قرار تأمین مثل کفالت و وثیقه یا بازداشت به متهم ابلاغ شود؟
بله. همه قرارهای تأمین اعم از کفالت و وثیقه و قرار بازداشت موقت باید به متهم ابلاغ شود و در قرارهای کفالت و وثیقه در اولین فرصت به او امکان و فرصت ارتباط با خانواده و بستگانش داده شود تا از آنها بخواهد که تأمین مورد نظر بازپرس را در دادسرا تودیع کنند. مثلا اگر قرار است که متهم کسی را معرفی کند که کفیل او باشد، خانواده این امکان را زودتر برای او فراهم کنند یا اگر قرار است که متهم با تودیع وثیقه آزاد شود، خانواده یا بستگان او در جریان قرار بگیرند و بدنبال تودیع وثیقه و آزادی او باشند. اگر متهمی که برایش قرار کفالت یا وثیقه صادر می شود ولی امکان برقراری ارتباط با خانواده یا بستگانش فراهم نمی شود باید در اولین فرصت که نزد بازپرس می رود این امر را در صورتجلسه بازپرسی بنویسد و به وضعیت پیش آمده اعتراض کند تا بعدا بتواند از بازپرس و مأمورین خاطی شکایت کند.
در مورد قرار بازداشت هم باید این قرار کتبا به متهم ابلاغ شود و در آن باید اعلام شود که متهم حق دارد ظرف ۱۰ روز به قرار بازداشت موقت اعتراض کند. لازمه اعتراض متهم به قرار بازداشت این است که بازپرس پرونده را در اختیار متهم و وکیلش قرار دهد تا با اطلاع از محتویات پرونده و دلایل بازپرس بتوانند بطور مستدل و مستند به مواد قانونی به قرار بازداشت اعتراض کنند.
آیا بازپرس یا قاضی می تواند دستور دهد که متهم در انفرادی نگهداری شود؟
در پرونده هائی که چند نفر باهم به مشارکت یا معاونت در ارتکاب جرم متهم شده اند، بازپرس می تواند برای جلوگیری از احتمال تبانی متهمین برای از بین بردن آثار و علائم جرم، دستور دهد که متهمین جدای از هم نگهداری شوند. ولی این دستور به معنای نگهداری متهمین در سلول های انفرادی نیست. زیرا اولا سلول انفرادی در قوانین جاری بعنوان محلی برای نگهداری متهمین پیش بینی نشده و از مصادیق شکنجه و فشار بر متهمین تلقی شده است و دوم اینکه منظور از نگهداری متهمین جدای از یکدیگر این است که آنها می توانند همراه با سایر متهمین باشند ولی نمی توانند کنار هم باشند.
بازداشتگاه امنیتی تحت نظر نهادهای امنیتی اداره می شوند یا سازمان زندانها؟
متهمینی که به اتهام جرائم امنیتی یا سیاسی و نظامی در بازداشت قرار می گیرند، در بازداشتگاه های امنیتی نگهداری می‌شوند. این بازداشتگاه ها در زندانهای مراکز استان ایجاد می شوند و تحت نظر سازمان زندانها اداره می شوند. به همین دلیل باید استانداردهای نگهداری، نحوه مدیریت و ارائه خدمات در این بازداشتگاهها مطابق با مقررات آئین نامه اجرائی سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی باشد. همه کارکنان و مسئولان این بازداشتگاهها باید از پرسنل سازمان زندانها باشند و مکلف هستند که قانون حفظ حقوق شهروندی و احترام به آزادیهای مشروع را درمورد متهمین بازداشتی رعایت کنند. بر اساس مقررات آئین نامه اجرائی سازمان زندانها، مسئولین این بازداشتگاهها وظیفه دارند حقوق و تکالیف قانونی متهمین را در کتابچه ای جمع آوری کرده و آن را به متهمین تازه وارد بدهند.
آیا مأموران بازداشتگاهها می توانند متهمین را بازجوئی کنند؟
مأموران و مسئولان این بازداشتگاهها فقط حق نگهداری متهمین را در این بازداشتگاهها دارند و آنها حق انجام تحقیقات یا بازجوئی از متهمین را ندارند. کلیه تحقیقات در همه جرائم باید توسط بازپرس صورت گیرد و در صورتی که بازپرس انجام برخی از تحقیقات را به ضابطان موکول کند، باید بر نحوه انجام تحقیقات توسط آنها نظارت داشته باشد.
مثال: بازپرس دستور بازرسی از منزل سعیده را که متهم به تبلیغ علیه نظام است، به ضابطان قضائی محول می کند. بازپرس علاوه بر اینکه در دستور خود موضوع اتهام را بیان می کند، دستورات لازم را در مورد چگونگی بازرسی از منزل به آنها می دهد و تأکید می می کند که اموال و اشیای مرتبط با موضوع اتهام و متعلق به سعیده مورد بازرسی و تفتیش قرار گیرد. ضابطان در مراجعه به منزل سعیده، با برخوردهای خشن و توهین آمیز با خانواده او قانون را نقض و از حدود وظایف خود خارج می شوند. آنها تمام اتاق های متعلق به خواهران و برادران سعیده را هم به بهانه بازرسی به هم می ریزند. ضابطان در صورتجلسه ای که از نتیجه بازرسی و تفتیش منزل سعیده تنظیم می کنند کیس کامپیوتر خواهر و برادر سعیده ، چند جلد آلبوم عکس خانوادگی و یک دستگاه «رسیور ماهواره » را نیز قید می کنند. نسخه دوم صورتجلسه بازرسی هم به متصرف خانه داده نشده است. بازپرس در این موارد می تواند با اعلام تخلف ضابطان به مراجع اداری و انتظامی و با صدور دستور بازگرداندن اشیای غیر مرتبط با موضوع اتهام و متهم، نظارت خود بر تحقیقات انجام شده توسط ضابطان را اعمال کند.
اشخاص زیر 18 سال بازداشت شده در کجا نگهداری می شوند؟
برای نگهداری اطفال یا اشخاص زیر ۱۸ سال در بسیاری از مراکز استان ها کانون های اصلاح و تربیت ایجاد شده و در مواردی که متهم از اشخاص زیر ۱۸ سال است، باید در این کانون ها نگهداری شوند. نگهداری افراد زیر ۱۸ سال همراه با بزرگسالان ممنوع است. در مراکز استان هائی که کانون اصلاح و تربیت ایجاد نشده، باید متهمین زیر ۱۸ سال در محل های جداگانه ای از محیط نگهداری متهمین بزرگسال نگهداری شوند.
د- حق برخورداری از دادرسی عادلانه و دادگاهي صالح و بی طرف
منظور از دادگاه صالح چیست؟
برخي از جرائم از جمله جرائمی هستند كه تحقيق از متهم و رسيدگی به آن ها فقط در صلاحيت دادگاه است و دادسرا حق دخالت در اينگونه موارد را ندارد. مثل تحقيق در جرائم منافی عفت و يا رسيدگی به اتهامات اطفال كه به طور مستقيم در دادگاه های مربوطه مطرح مي شوند. اگر اينگونه پرونده ها به دادسرا فرستاده شوند متهم حق دارد كه اعتراض كند و بخواهد كه پرونده اش در دادگاه مربوطه رسيدگی شود.
پرونده هائی که بعد از صدور کیفرخواست از دادسرا به دادگاه ارسال می شوند، دادگاه حق دارد فقط به جرائم مندرج در كيفرخواست رسیدگی کند. يعني اين كه دادگاه ها حق ندارند به اتهامات متعددی كه عليه متهم اعلام شده ولی در قرار مجرميت و كيفر خواست ذكری از آن ها به ميان نيامده، رسيدگی و حكم صادر كنند.
مثال: کسی در بازپرسی به ارتکاب چند جرم سرقت، فروش مال مسروقه و جعل عنوان متهم شده است ولی در نهایت بازپرس قرار مجرمیت او را فقط برای سرقت صادر کرده و نسبت به اتهامات جعل عنوان و فروش مال مسروقه قرار منع تعقیب صادر کرده است. دادستان هم نسبت به سرقت کیفرخواست صادر می کند و پرونده به دادگاه ارسال می شود تا رسیدگی و حکم صادر شود. قاضی دادگاه حق ندارد که مجددا نسبت به فروش مال مسروقه و جعل عنوان از او تحقیق کند.
نکته: دادگاهها فقط حق دارند به مواردی كه پس از تحقيقات لازم، در كيفرخواست جرم تلقي شده اند رسيدگی کرده و حكم صادر كنند.در چنين مواردي كه دادگاه به موارد خارج از كيفرخواست نيز رسيدگی می كند، متهم حق دارد كه اعتراض کرده و اين ايراد می تواند از مواردی باشد كه در مرحله تجديد نظر موجب نقض دادنامه شود.
آیا هیأت منصفه در دادگاههای ایران حضور دارند؟
طبق قانون آئین دادرسی کیفری به اتهامات جرائم مطبوعاتی و سياسی باید در دادگاه های کیفری یک با حضور هیأت منصفه رسيدگی شود. متأسفانه تا کنون اعضای هیأت منصفه رسیدگی به جرائم سیاسی انتخاب و تعیین نشده اند ولیکن برای جرائم مطبوعاتی اشخاصی بعنوان اعضای هیأت منصفه تعیین شده اند که در برخی موارد بی طرفی آنها مورد تردید است.
ذ- حق برخورداري از قاضي صالح و بي طرف
قاضی در چه شرایطی صلاحیت رسیدگی به پرونده را ندارد؟
براي رعايت حقوق متهم شرايطی نيز برای صلاحيت قاضی تحقيق يعنی (بازپرس، داديار، دادستان) و قاضی صادر كننده حكم در نظر گرفته شده است كه چنانچه درپرونده ای قاضی تحقيق (يعني بازپرس يا داديار و يا قاضی صادر كننده حكم) يكی از شرايط زير را (به عنوان مثال) داشته باشد، طرفين دعوا، هم شاکی و هم متهم، می توانند به صلاحيت وی ايراد وارد كنند.
۱- اگر پيش از اين در آن مورد نسبت به همان متهم حكم صادر كرده و يا تصميمی قضايی گرفته باشد.
۲- با طرف دعوی نسبت خويشاوندی داشته باشد.
۳- اگر دادرس يا بازپرس یا دادیاردر قضيه نفع داشته باشد، ديگر چنين قاضی ای صلاحيت ندارد براي تحقيقات يا رسيدگی وارد قضيه شود و قرار يا حكم صادر كند. اگر قاضی صلاحیت رسیدگی به پرونده را نداشته باشد ولی به پرونده رسیدگی کند و حکم هم صادر کند، این حکم در مرحله تجدید نظر قابل نقض است.
پس يكي ديگر از حقوق متهم این است که متهم حق دارد به صلاحيت دادرس يا قاضی ایراد بگیرد. در اين گونه موارد متهم می تواند با ايراد (رد دادرس)، عدم صلاحيت قاضی تحقيق يعنی بازپرس يا داديار تحقيق يا قاضی صادر كننده حكم را اعلام کند.
ر- حق محاكمه متهم به اتهامات متعدد در یک محكمه
اگر يك نفر به انجام چهار جرم سرقت، خيانت در امانت، جاسوسي و فرار از خدمت نظام وظيفه متهم شده باشد آيا در يك دادگاه محاكمه می شود يا به طور جداگانه در دادگاه های مختلف؟
برای پاسخ به این سؤال باید بدانیم که:
یک- طبق قانون آئین دادرسی کیفری دادگاهها چند نوع هستند.
- دادگاههای کیفری یک: این دادگاهها در مراکز استان تشکیل می شوند و یک رئیس و دو مستشار دارند که با حضور دو عضو رسمیت پیدا می کنند. این دادگاهها به جرائم مهمی مثل جرائم موجب سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو و جرایم سیاسی و مطبوعاتی رسیدگی می کنند. البته رسیدگی به جرایم سیاسی و مطبوعاتی باید بطور علنی و با حضور هیأت منصفه بعمل آید. حضور دادستان در تمام جلسات رسیدگی در این دادگاهها ضروری است.
- دادگاههای کیفری دو: دادگاههای کیفری دو به همه جرایم عمومی رسیدگی می کنند.
- دادگاههای انقلاب: كه براي رسيدگي به جرائمي كه قانون آن ها را امنيتي تلقي كرده است، صالح هستند. مثل: تبليغ عليه نظام، اقدام عليه امنيت ملي، جاسوسي، توهین به رهبری و.. این دادگاهها در مواردی که به جرائم مهم موجب مجازات سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو یا جرائم امنیتی رسیدگی می کنند با حضور دو عضو از سه قاضی رسمیت پیدا می کنند. برای رسیدگی به سایر جرائم با حضور یکی از قضات اعم از رئیس، مستشار یا دادرس علی البدل رسمیت می یابد.
- دادگاه نظامي یک و دو :كه براي رسيدگي به جرائم خاص نظاميان ,صالح هستند.آن هم فقط در صورتي كه نظامي ها در موقع انجام وظيفه نظامي خودشان مرتكب جرم شده باشند مثل: فرار از خدمت
پس در مورد چهار اتهام فوق الذكر به اقدام عليه امنيت ملي در دادگاه انقلاب، به خيانت در امانت و سرقت در دادگاه عمومي و به فرار از خدمت در دادگاه نظامي رسيدگي مي شود .
- دادگاههای اطفال: که به جرائم اشخاص زیر ۱۸ سال رسیدگی می کنند واز یک قاضی و یک مشاور تشکیل می شوند.
دو- جرائمی که به متهم نسبت داده می شود، از نظر مجازات هم سنگ باشند.
اگر همه جرائمي كه به متهم نسبت داده مي شود، از نظر مجازات يكی باشند و هيچ كدام از آن جرايم مجازات اش بيش از مجازات جرايم ديگر نباشد، وهمه آن ها در صلاحيت دادگاه کیفری باشند، در اين صورت به همه اين جرائم در يك دادگاه رسيدگی می شود.
سه- ممكن است جرائمی كه متهم به انجام آن ها متهم شده است از نظر مجازات با هم فرق داشته باشند.
مثال: مجازات قانونی يكی ۳ تا ۶ ماه باشد که در صلاحیت دادگاه کیفری دو است و مجازات قانونی جرم ديگر ۲ تا ۵ سال و مجازات قانونی جرم سوم هم تا ۱۰ سال باشد، در اين صورت به همه اين اتهامات در دادگاهی رسيدگی می شود كه برای رسيدگی به جرم سنگين تر(مهم تر) صالح است. براي مثال در مورد سرقت، خيانت در امانت و كلاهبرداري چون مجازات كلاهبرداری از همه بيشتر است، در دادگاهی رسيدگی مي شود كه جرم درمقر آن دادگاه واقع شده باشد. مگر در مواردی كه كسی متهم به انجام يك جرم شده باشد، مثل سرقت؛ ورسيدگی به اتهام سرقت شروع شده باشد، اما در حالی كه به اتهام سرقت رسيدگی می شود يك شكايت ديگر هم به عنوان كلاهبرداري از او بشود، در اين صورت به اتهام كلاهبرداری در همان دادگاهی كه به اتهام سرقت رسيدگی می كند و زودتر اين كار را شروع كرده، رسيدگی مي شود.
ممکن است کسی مثلا به ارتکاب دو جرم نشراکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی و اتهام تبلیغ علیه نظام متهم شده باشد، به اتهام نشر اکاذیب در دادگاه کیفری یک و به اتهام تبلیغ علیه نظام در دادگاه انقلاب رسیدگی می شود.
ز- حق محاكمه شركا و معاونين جرم، هم زمان در محكمه واحد
اگر چند نفر با هم مرتكب جرم شده باشند و متهم اصلي در تهران باشد، اما برخی از متهمين در قم و يكی درسمنان باشند، آيا هر كدام در شهر خودشان محاكمه مي شوند؟
در مواردی كه جرم توسط چند نفر انجام شده است برای اين كه متهمين دارای شرايط مساوی برای تحقيق و رسيدگی باشند، به اتهام همه آن ها در دادسرا يا دادگاهی رسيدگی می شود كه به اتهام "مجرم اصلی"در آن دادسرا يا دادگاه رسيدگی می شود. فايده اين نحوه رسيدگی اين است كه ممكن است در دادگاه اظهارات يكی از متهمين به نفع ديگران مورد استفاده قرار گيرد و به اين ترتيب از تضييع حقوق افراد جلوگيری می شود.

*عکس از اینترنت