عبدالفتاح سلطانی و مهناز پراکند، دو دانش‌آموخته حقوق در بخش ششم (آخرین قسمت) آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به مسائل دیگری از موضوع حقوق متهم بازداشت‌شده پرداخته‌اند.
آقای سلطانی و خانم پراکند که سابقه وکالت بسیاری از پرونده‌های سیاسی و عقیدتی را برعهده داشته‌اند در بخش اول، دوم، سوم، چهارم و پنجم آموزش حقوق متهم در قوانین ایران، به کیستی متهم، چیستی جرم، حقوق متهم در جرائم مشهود و غیر مشهود، حقوق متهم پس از احضار یا جلب، لزوم رعایت حرمت و کرامت فرد دستگیر شده و حقوق متهم بازداشت‌شده پرداختند.
تببین «حقوق متهم در قوانین ایران» در چند بخش و در قالب پرسش و پاسخ، با هدف آشناساختن شهروندان با حقوق‌شان به‌عنوان جزوه آموزشی «کانون مدافعان حقوق بشر» توسط این دو دانش‌آموخته حقوق منتشر شده است.
شهروندان می‌توانند برای آگاهی از حقوقشان به‌هنگام احضار و بازداشت، موضوع‌های مختلف در این‌خصوص را در این جزوه آموزشی که در سایت کانون مدافعان حقوق بشر شده است، مطالعه کنند.
عبدالفتاح سلطانی، عضو شورای عالی کانون مدافعان حقوق بشر و وکیل دادگستری اینک دوران محکومیت خود را در زندان می‌گذراند.
مهناز پراکند نیز که در کنار سابقه وکالت، خود نیز به‌عنوان متهم، تجربه بازداشت داشته است، در پایان این جزوه آموزشی، چهار نکته را به شهروندان توصیه می‌کند:
«۱- در تمام پرونده های سیاسی از یک طرف مأمورین نهادهای امنیتی مثل وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه، متهمین را تحت فشار قرار می دهند که علیه خود یا دیگری اظهاراتی را هرچند خلاف واقع بیان کنند و از طرف دیگر خانواده های آنها را از مصاحبه با رسانه های خارج از کشور و اطلاع رسانی از وضعیت شان منع می کنند و آنها را می ترسانند که در صورت مصاحبه با رسانه ها وضعیت پرونده زندانی شان بدتر خواهد شد و وعده می دهند که در صورت سکوت خانواده و اعتماد به آنان، دادگاه به پرونده متهم در آرامش رسیدگی کرده و حکم سبکتری را برای آنها صادر می کند. اما واقعیت این است که به تجربه دیده شده است، بیشتر متهمینی که خانواده هایشان از مصاحبه با رسانه ها خودداری کرده و در مورد وضعیت آنها اطلاع رسانی نکرده اند، وضعیت پرونده در سکوت و غربت زندانی بدتر پیش می رود و اتفاقا برخی از این افراد احکام سنگین تری را می گیرند. اما کسانی که خانواده هایشان مصاحبه و اطلاع رسانی می کنند توجه نهادهای حقوق بشری به زندانی شان جلب شده و از قوه قضائیه خواهان شفافیت در مورد وضعیت آنها می شوند و این توجه کمک بزرگی به متهم می کند.
۲- متهمین سیاسی و عقیدتی تحت هیچ شرایطی نباید مقابل دوربین تلویزیون علیه خود حرف بزنند. زیرا با این کار هم وضعیت پرونده خود را پیچیده کرده و در واقع دست قاضی را برای صدور حکم محکومیت تان باز می کنند و هم بازجویان را برای رسیدن به هدف شان که همانا تکمیل پرونده و محکومیت است، کمک می کنند. ضمن اینکه در هیچ یک از مقررات آئین دادرسی کیفری مصاحبه متهم مقابل دوربین تلویزیون پیش بینی نشده است و این کار بازجویان یا مقامات دادستانی و قضائی غیر قانونی است.
۳- دیده شده برخی از متهمینی که در سلول های انفرادی قرار می گیرند، بعلت ایزوله شدن و اینکه تنها با بازجوی شان در ارتباط قرار می گیرند، بعد از مدتی به بازجو علاقمند شده و یا اینکه به بازجو اعتماد می کنند و هر آنچه که بازجو می گوید قبول می کنند. باید توجه داشت بازجو دوست متهم نیست و عملا در طرف مقابل متهم ایستاده است. او با ایزوله کردن متهم و تحمیل فشار انفرادی بر او، روح و روان او را در هم می ریزد و بعد از این مرحله رفتارش را تغییر داده به بازجوی مهربان و دوست متهم تبدیل می شود تا متهم را به هر آنچه که می خواهد هدایت کند.
۴- متهم نباید نسبت به شکنجه، نقض قوانین و نگهداری اش در سلول انفرادی سکوت کند. هر زمان که در بازپرسی و یا دادگاه حاضر می شود باید تمامی موارد نقض قوانین، انفرادی و شکنجه را کتبا در صورتجلسه دادگاه بنویسد و قضات را به این موارد آشنا کند. حتی اگر خود بازپرس یا قاضی در جریان این امور باشد، لازم است که توسط متهم در صورتجلسه دادگاه نوشته شود.»
اینک بخش ششم و آخرین قسمت آموزش حقوق متهم در قوانین ایران که براساس قانون جدید آیین دادرسی کیفری تدوین شده است، توسط سایت کانون مدافعان حقوق بشر منتشر می‌شود.
ژ- حق تحصيل اطلاعات از پرونده
آيا متهم حق دارد كه از محتويات پرونده مطلع شود يا نه؟
بله. همين كه پرونده به دادگاه فرستاده و برای آن وقت رسيدگی تعيين شد ومتهم يا وكيل وی از آن مطلع شدند، حق دارند كه با مراجعه به دفتر شعبه دادگاه، پرونده را مطالبه كنند و همان جا آن را مطالعه و محتويات اش را ملاحظه كنند.
مثال: كسی متهم به قتل است و دليل آن هم دوچيز است: يكی چاقويی خونی كه كنار جسد بوده است و ديگری فيلمی كه در موقع وقوع قتل با دوربين های مدار بسته گرفته شده است وآن فيلم نشان می دهد كه متهم با چاقو به قلب مقتول زده و او را كشته است. وقتی متهم يا وكيل اش به دفتر شعبه مراجعه می كنند و می خواهند از محتويات پرونده مطلع شوند، دادگاه مكلف است كه هم اوراق پرونده را برای مطالعه در اختيار متهم يا وكيل اش قرار بدهد و هم چاقوی خونی ای كه ضبط شده و ضميمه پرونده است را به رويت متهم يا وكيل اش برساند، تا بتوانند در روز محاكمه دفاع قانونی لازم را به عمل آورند. همچنین دفتر دادگاه می تواند نسخه ای از فيلم يا نوار تهيه و در اختيار متهم يا وكيل اش قرار دهد.
س- حق مطالعه صورت جلسات و هر اوراقی كه براي امضا در اختيار متهم قرار مي گيرد
آيا قاضی می تواند به متهم بگويد حق نداری صورت جلسه های دادگاه را مطالعه كنی يا اين كه به بهانه كمبود وقت، متهم را از مطالعه صورت جلسه دادگاه يا هر مطلبی كه برای امضا در اختيار او قرار می دهد منع كند؟
متهم حق دارد تا زمانی كه مطلبی را به طور کامل مطالعه نكرده است و از محتويات آن به طور كامل با خبر نشده است، از امضای زير آن برگه خودداری كند و هيچ مقامی حتی قاضی حق ندارد او را وادار به امضای مطلبی كند كه آن را مطالعه نكرده است و يا ممكن است سفيد امضا باشد.
مثال: ممكن است در بازجويی برگه ای را در مقابل متهم قرار دهند و بگويند امضا كن يا انگشت بزن، اين قبيل برخوردها غير قانونی است و مقام قضايی يا هر مرجعی كه امر تحقيق به او واگذار شده است و يا مسئول به امضای متهم رساندن مطلبی است، مكلف است ابتدا به متهم تفهيم كند متنی كه در اختيار او قرار داده می شود را بخواند و سپس در صورت تاييد آن را امضا كند، زيرا امضای سند و مدرك و هر برگه ای در واقع تاييد محتويات آن است و لازمه اش مطالعه و كسب اطلاع از محتويات آن برگه است.
ش- حق اعتراض به قرار بازداشت
آیا متهم حق دارد که به قرار بازداشت موقت اعتراض کند؟
در صورتی كه برای تضمين حضور متهم در دادسرا يا دادگاه، لازم باشد كه قاضی قرار بازداشت موقت صادر كند، بايد قرار مستدل و موجه باشد و حتما مستند قانونی و ادله آن و قابل اعتراض بودن آن را در متن قرار قيد كند و نيز به متهم تفهيم كند كه قرار بازداشت موقت قابل اعتراض است وده روز فرصت دارد كه به اين قرار اعتراض کند. پس يكي ديگر از حقوق حقه ي متهم "داشتن حق اعتراض به قرار بازداشت موقت "است كه به اعتراض وی در دادگاه رسيدگی مي شود. حال اگر قرار بازداشت دو ماهه صادرشود و متهم اعتراض كند، ولي دادگاه قرار را تاييد كند، باز هم متهم حق دارد بعد از يك ماه به اين قرار اعتراض كند و دادسرا تكليف دارد كه اعتراض متهم را به دادگاه بفرستد تا دوباره به آن رسيدگی شود. ممكن است شرايطي پيش بيايد كه موجبات بازداشت متهم از بين برود، در اين صورت هم متهم مي تواند از بازپرس بخواهد كه قرار بازداشت او را فسخ كند.
مثال: ممكن است دو نفر با هم جرمي را مرتكب شده باشند، و فقط يكي از آن ها دستگير شده و از او تحقيق شود ولي ديگري فراری باشد و بازپرس براي جلوگيري از تباني اين دو متهم با يكديگر قرار بازداشت متهم دستگير شده را صادر كند و بعد از پانزده روز متهم فراری هم دستگير شود، و تحقيقات لازم انجام بشود، چون امكان تبانی با دستگيری او و انجام تحقيقات از بين رفته است، متهم اولی كه در بازداشت است می تواند از بازپرس تقاضا كند كه قرار باز داشت او را فك كند و آن را به قرار خفيف تر و مناسب تری تبديل كند، يا اگر موجبی برای صدور قرار نباشد بلاقيد آزاد شود.
ص- حق سوال از شهودي كه عليه متهم شهادت مي دهند
آيا متهم حق دارد كه از شهودی كه عليه او شهادت مي دهند سوال هايی بكند؟
بله. متهم می تواند برای روشن شدن قضيه و كشف حقيقت از شهودی كه عليه او شهادت می دهند سوال هائی بكند، ولي بايد سوال های خود را به قاضي دادگاه بدهد و قاضی دادگاه سوال های او را مطرح كند و از شهود پاسخ بخواهد.
ض- حق اخذ رسيد در هنگام بازرسی از منزل و بازرسی بدنی متهم
یک- همان گونه كه در بالا گفته شد ورود به منزل و بازرسی و تفتيش منزل و محل كار متهم بايد با دستور مقام قضايی و با حكم مخصوص انجام شود.
دو- در صورتی كه مامورين و ضابطين دادگستری بر اساس دستور مقام قضايی و حكم مخصوص اقدام به بازرسی منزل يا محل كار متهم كنند، مكلف هستند كه صورت جلسه ای در دو نسخه تهيه كنند و هر دو نسخه را به امضای متهم و حاضرين در محل و مامورين بازرسی كننده برسانند و يك نسخه از صورت جلسه مذكور را به عنوان رسيد به متهم تسليم کنند.
مثال: كسی متهم به تقلب در تهيه و ساخت مواد دارويی شده است. ضابطين دادگستری با دستور مقام قضايی و حكم خاص بازرسی از منزل متهم بايد پس از ارائه حكم صادره به متهم، وارد منزل شده و فقط آنچه كه مرتبط با تهيه و ساخت مواد دارويی است از منزل متهم توقيف و ضبط كنند (ترازو سنجش مواد اوليه، برچسب های دارويی و ...) ولی حق ندارند شی ديگری كه غير مرتبط با تهيه و ساخت دارو است مثل چك يا پول يا...را از منزل يا محل كار متهم توقيف كنند. در ضمن در صورت مجلس تنظيمی باید ويژگی های مواد دارويی كه كشف شده است، مثل اینکه: پودر است يا مايع و ميزان آن ها را قيد كنند و به امضای حاضرين يا متهم، در صورت حضور برسانند.
نکته:صورت مجلس امضا نشده توسط متهم يا حاضرين فاقد هر گونه اعتبار قانونی است.
سه: مامورين بازرسی كننده بدنی از متهم مكلف هستند كه در هنگام بازرسی بدنی در دو نسخه صورت مجلس تنظيم و ضمن تعريف و توصيف اشيای توقيف شده از متهم در آن، هر دو نسخه صورت مجلس تنظيمی را به امضای متهم رسانده و يك نسخه از آن را به عنوان رسيد به متهم تسليم كنند. در غير اين صورت، صورت جلسه فاقد امضا و رسيد، هيچ گونه اعتبار قانونی ندارد.



ط- حق استرداد اموالی كه در بازرسی بدنی متهم كشف شده است
آيا متهم حق دارد اموالی را كه در منزل يا محل كار يا در بازرسی بدنی از او بدست آمده را از دادگاه يا از دادسرا مطالبه كند؟
اموالی كه در جريان بازرسی منزل يا محل كار و يا در بازرسی بدنی از متهم كشف و توقيف می شود، تنها به منظور تحقيق و بررسی در خصوص ارتباط اموال مذكور با اتهام وارده و سنجش آن ها به عنوان دليل يا قرينه مورد استفاده قرار می گيرند و بازپرس يا قاضی دادگاه مكلف است پس از سنجش وبررسی اشيای مزبور وپس از پايان تحقيقات و در صورت رفع نياز دستور استرداد آن ها را به متهم صادر كند. بنابراين در صورتی كه تحقيقات پايان يافته باشد و ديگر نيازی به در توقيف بودن آن اشيا نباشد متهم می تواند استرداد آن ها از دادسرا يا دادگاه تقاضا كند. مگر اين كه اشيای توقيفی از جمله اشيايی باشند كه بايد معدوم شوند مثل مواد مخدر.
ظ- حق دريافت نسخه ای از قرار، کیفرخواست يا دادنامه
آیا متهم می تواند یک نسخه از کیفرخواست، قرار تأمین و یا رأی خود را از دادسرا یا دادگاه بگیرد؟
بله. دادگاه بعد از تعیین وقت رسیدگی و همزمان با احضار متهم به دادرسی، یک نسخه کپی کیفرخواست را تهیه و برای متهم ارسال می کند. چنانچه نتيجه انجام تحقيقات و رسیدگی در بازپرسی و در دادگاه منجر به صدور قرار يا رای شود دادسرا و دادگاه مكلف هستند كه يك نسخه از قرار یا رای صادر شده را بعد از امضا و مهر به متهم تسليم كنند كه به اين عمل در اصطلاح حقوقی«ابلاغ » می گويند و چنان هریک از این مراجع از تسلیم یک نسخه مثلا قرار بازداشت موقت یا تسليم يك نسخه رای به متهم خودداری كند، متهم حق دارد كه کتبا آن را مطالبه كند و عدم تسليم نسخه ای از دادنامه به متهم تخلف از قانون است كه متهم حق شكايت به مراجع صالح را دارد.علت اينكه متهم حق دارد يك نسخه از رای صادره در اختيار او باشد اين است كه متهم حق دارد نسبت به قرارهای بازداشت و آرای صادر شده اعتراض و تجديد نظرخواهی كند و برای اعتراض و تجديد نظرخواهی لازم است كه از محتويات آنها مطلع باشد تا چنان چه راهی بر خلاف قانون يا آن چه كه در پرونده بوده است صادر شده باشد به موارد نقض قانون يا بی توجهی به اسناد و مدارك موجود در پرونده استناد كرده و نقض آن را بخواهد. از نظر قانونی هر رأئی كه صادر می شود بايد مستدل -(يعنی با دليل)- باشد، مستند -(يعنی مطابق قانون) - باشد و موجه -(يعنی عقلانی)- باشد. چنانچه نسخه ای از رای به متهم تسليم نشود، نمی تواند از محتوای آن و از مستدل يا مستند يا موجه بودن يا نبودن آن مطلع و نسبت به آن اعتراض موجهی بعمل آورد. همچنین اگر دادگاه به او اجازه دهد که مفاد رأی را رونویسی کند، باید بعد از اتمام رونویسی صحت و برابری آن با اصل رأی توسط دادگاه گواهی شود.
ع- حق علنی بودن محاکمه
آیا هرکسی از اعضای خانواده یا دوستان طرفین پرونده و یا روزنامه نگاران حق شرکت در جلسات دادگاه را دارند؟
اصل بر علنی بودن محاکمات است. منظور از علنی بودن این است که هیچ مانعی برای حضور سایر اشخاص در محاکمه نباشد. مگر در جرایم قابل گذشت که طرفین یا شاکی غیر علنی بودن محاکمه را درخواست کنند.
مثلا: توفیق از محمود به اتهام افترا شکایت کرده است. پرونده با کیفرخواست به دادگاه ارسال شده و وقت رسیدگی هم تعیین شده است. در روز رسیدگی محمود تقاضا می کند که محاکمه به صورت غیر علنی تشکیل شود. در این صورت دادگاه می تواند قرار غیر علنی بودن محاکمه را صادر کند. در غیر این صورت محاکمه به صورت علنی برگزار می شود. قاضی می تواند در مواردی که علنی بودن محاکمه مخل امنیت عمومی یا احساسات مذهبی شود، محاکمه را غیر علنی برگزار کند ولی باید مستدلا ضرورت غیر علنی بودن محاکمه را در صورتجلسه محاکمه درج کند.
غ- حق مطالبه خسارت ایام بازداشت غیرقانونی
آیا متهم می تواند در خواست خسارت برای غیرقانونی بودن بازداشتش کند؟
بله. چنانچه شخصی در مرحله تحقیقات و دادرسی بازداشت شود ولی بعد از اتمام تحقیقات یا دادرسی بی گناهی او ثابت و پرونده اش منجر به قرار منع تعقیب یا برائت شود، تا حداکثر ۶ ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی که حاکی از بیگناهی اوست، حق دارد جبران ضرر و زیان های مادی و معنوی که بخاطر بازداشت به او وارد شده را از دولت مطالبه کند. منظور از زیان معنوی صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است.
ف- حق برخورداری متهم از بهداشت، غذا و تفريح سالم در بازداشتگاه
آيا متهمي كه با قرار بازداشت موقت يا به هر دليل ديگر مدتی را بايد در بازداشت باشد حق دارد از حقوق مربوط به زندانيان در رابطه با بهداشت، غذا و تفريح سالم در زندان برخوردار باشد؟
بله. متهمان نیزمانند محكومان از حقوق مربوط به بهداشت زندانيان مثل حق داشتن لباس به ميزان مناسب و تغذیه مناسب برخوردارند.
ق- حق درخواست سم پاشی و ضد عفونی كردن مكانی كه درآنجا نگهداری می شود
براي جلوگيری از ظهور حشرات يا اشاعه ويروس و بيماري های موسمي و فصلی متهم می تواند از مسئولین بازداشتگاه بخواهد که محل نگهداری اش را سم پاشی و ضد عفونی کنند.
ک- حق مراجعه به بهداری بازداشتگاه یا زندان و حق معالجه و درمان
هر فردی که در بازداشتگاه یا زندان نگهداری می شود این حق را دارد که بطور مستمر توسط پزشک زندان یا بازداشتگاه معاینه شود و در صورت نیاز به در مان درپیام رسانی خارج از بازداشتگاه یا زندان، به بیمارستان اعزام شود. همچنين از نظر تغذیه متهم بيمار مجبور به خوردن غذاهای بازداشتگاه نیست و بايد غذايی ميل كند كه طبق برنامه و نظريه پزشك معالج برای او تجويز شده است.
گ- حق مرخصی برای متهمین در بازداشت
یکی از وظایف شورای تشخیص بازداشتگاههای موقت اعطاء مرخصی به متهم پس از هماهنگی با قاضی صادر کننده قرار یا دادستان است.
ل- حق برخورداری از آب آشاميدنی سالم و اغذيه لازم كه داراي كالري و ويتامين های كافی باشد
متهمين حق دارند در مدتی که در بازداشت هستند، از تفريحات سالم در بازداشتگاه برخوردار باشند و در مدت اقامت دربازداشتگاه در مراكز حرفه آموزي و اشتغال و يا موسسات صنعتی و كشاورزی و خدماتی مشغول به كار و حرفه آموزی شوند.

*عکس از اینترنت